علم ایران در هوش مصنوعی بدون استفاده مانده است؟

مسئولان دولتی مدعی هستند که ایران از نظر علمی و پژوهشی در حوزه هوش مصنوعی، از کشورهای پیشرو محسوب می‌شود اما خود آنها نیز اذعان دارند که در مرحله تولید و بهره‌برداری کاربردی از این علوم، ضعف‌های جدی در کشور وجود دارد.

یکی از حوزه‌‌هایی که در سال‌های اخیر به محل رقابت جدی کشورهای پیشرفته و حتی برخی کشورهای در حال توسعه تبدیل شده، «هوش مصنوعی» است. حتی کشوری مانند آمریکا تلاش می‌کند با ایجاد محدودیت‌هایی برای رقیب جدی خود، چین، برنده این رقابت باشد. برای مثال ایالات متحده اخیرا در زمینه صادرات تراشه، فناوری مهم برای هوش مصنوعی، به چین محدودیت‌هایی را ایجاد کرده است.

کشورهای منطقه خاورمیانه و غرب آسیا نیز تلاش کرده‌اند از این رقابت جا نمانند. اما وضعیت و جایگاه ایران در این میان چگونه است؟

رتبه علمی یا کاربردی؟

آنگونه که از سخنان مسئولان دولتی بر می‌آید، برای پاسخ به سوال فوق ابتدا باید مشخص کرد که منظور جایگاه ایران از نظر تحقیقات علمی است یا دستاوردهای کاربردی؟

اخیرا روح‌الله دهقانی‌فیروزآبادی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری در این مورد گفته است: «کشور در حوزه هوش مصنوعی از نظر علمی جایگاه خوبی دارد و در منطقه، در این حوزه در رتبه دوم قرار دارد. اما از بُعد کاربرد در دنیا، در رتبه ۷۷ به‌بعد قرار داریم. این یعنی نتوانستیم به‌خوبی زنجیره تبدیل علم به فناوری و فناوری به نوآوری را تکمیل کنیم. از طرفی رتبه دوم منطقه در بُعد علمی نشان‌دهنده آن است که کشور در این حوزه قابلیت بالایی دارد.».

این سخنان معاون علمی ریاست جمهوری در حالی بیان شده که ایران حتی در حوزه تولید علم هوش مصنوعی نیز چند سالی است که درجا می‌زند. طبق رده‌بندی سایت scimagojr، ایران در زمینه تولید علم حوزه هوش مصنوعی از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ در رتبه هجدهم دنیا قرار دارد اما بعضی کشورهای آسیایی پیشرفت چشم‌گیری در این حوزه داشته‌اند.

همسایگان ایران به دنبال حکمرانی در هوش مصنوعی

به عنوان مثال امارات نخستین کشوری در منطقه بود که در سال ۲۰۱۷ وزارت هوش مصنوعی را راه‌ندازی و سپس دستورالعملی برای راه‌اندازی هوش مصنوعی مولد منتشر کرد. این برنامه بخشی از برنامه دولت برای قرار گرفتن این کشور در سطح اول تکنولوژی هوش مصنوعی جهان و همچنین قانون‌گذاری این عرصه بوده است. امارات همچنین توانسته با مشارکت شرکت‌های خارجی مدل زبانی هوش مصنوعی به زبان عربی را تولید کند. این کشور اخیرا تعداد زیادی تراشه انویدیا برای توسعه مدل زبانی متن باز این کشور تحت عنوان فالکون خریداری کرده است.

یکی دیگر از کشورهای منطفه که رشد چشمگیری در حوزه هوش مصنوعی داشته، هند است. این کشور حتی از آمریکا نیز در این حوزه پیشی گرفته و در رتبه دوم ایستاده است. همچنین عربستان از رتبه ۲۶ به رتبه ۱۹ ارتقا پیدا کرده. رتبه اول این لیست نیز در پنج سال گذشته در اختیار چین بوده ولی نکته جالب دیگر سقوط ژاپن از رتبه ۴ به رتبه ۶ بوده است.

از سوی دیگر ایران در حالی از نظر کاربرد هوش مصنوعی در رتبه ۷۷ دنیا قرار دارد که که برخی همسایگان به‌دنبال حکمرانی در این زمینه هستند.

چندی پیش روزنامه فایننشال تایمز در گزارشی نوشت: عربستان سعودی تاکنون ۳ هزار تراشه Nvidia’s H۱۰۰ را که هر کدام ۴۰هزاردلار قیمت دارند، خریداری کرده است. این محصول نخستین تراشه طراحی شده برای هوش مصنوعی مولد (generative AI) است.

این میزان هنوز فاصله زیادی با مقدار تراشه خریداری شده توسط شرکت‌های مطرح عرصه هوش مصنوعی مولد دارد. مثلا شرکت OpenAI برای توسعه مدل GPT-۳ از ۱۰۲۴ تراشه A۱۰۰ انویدیا،نسل قبلی تراشه‌های انویدیا استفاده کرده است.

نگرانی از مهاجرت نیروی متخصص ایرانی

این واقعیت‌ها اگر در کنار موضوع مهم دیگری قرار گیرد، نگرانی‌ها از عقب افتادن ایران در زمینه هوش مصنوعی افزایش می‌یابد.

انجام پروژه‌های برزگ مانند هوش مصنوعی زمانی به موفقیت می‌رسد که نیروی انسانی ماهر در کشور به اندازه کافی وجود داشته باشد. اما در سال‌های اخیر ایران با روند رو به رشد مهاجرت متخصصان به ویژه در حوزه تکنولوژی مواجه است. امروز بسیاری از کشورهای پیشرو در زمینه تکنولوژی خواهان جذب مهندسان ایرانی هستند. عوامل مختلفی در مهاجرت نیروهای ماهر حوزه تکنولوژی وجود دارد که از جمله مهمترین آنها بحث فیلترینگ و دسترسی به اینترنت آزاد است.

در رویدادی که اخیرا به مناسبت روز برنامه نویس برگزار شده بود، محسن علیزاده، مدیر فنی هاست‌ ایران گفت: «بزرگ‌ترین چالشی که برنامه‌نویسان در ایران با آن مواجه هستند، دسترسی به اینترنت آزاد است.» به نظر او بیشتر برنامه‌نویسانی که به مهاجرت فکر می‌کنند با مشکلاتی از جمله وضعیت اینترنت، محدودیت‌های قانونی و عدم حمایت از استارتاپ‌ها مواجه هستند.

این در حالی است که چندی پیش، دهقانی‌فیروزآبادی معاون رئیس‌جمهور در مراسم افتتاح نمایشگاه الکامپ گفته بود: «ما در معاونت علمی یکی از فناوری‌های برانداز و برافکن را در آینده اقتصاد دیجیتال، قطعا هوش مصنوعی می‌دانیم لذا لازم است علاوه بر کاربرد این فناوری‌ به‌دنبال تولید هم باشیم. لذا در معاونت علمی برنامه ایجاد ۶ آزمایشگاه ملی فناوری برای ۶ موضوع بزرگ و قابل اعتنا داریم که در آنجا بتوانیم حداقل به ۱۰۰۰ نفر از متخصصین و پژوهشگران در حوزه‌های فناورانه کمک کنیم و قطعا سه آزمایشگاه به میکروالکترونیک، اینترنت اشیا و هوش مصنوعی تعلق می‌گیرد.»

مشخص نیست که آیا با روند مهاجرت نیروهای متخصص و تحصیل‌کرده، تحقق این برنامه‌ها تا چد حد عملی است.

هوش مصنوعی نیاز مهم جامعه امروزی

نگرانی‌های موجود در حالی شکل گرفته که هوش مصنوعی در حال تبدیل شدن به بخش مهمی از زندگی بشر است و حتی در برخی حوزه‌ها همین امروز نیز این اتفاق رخ داده است. از جمله اینکه دولت‌ها در بعد نظارتی و جلوگیری از انواع تخلفات و تقلب‌ها از ابزارهای هوش مصنوعی استفاده زیادی می‌کنند.

همین امروز، مجید عشقی رئیس سازمان بورس در تشریح نقش هوش هوش مصنوعی در بازار سرمایه گفت: «در حال حاضر نظارت بر بازار، بدون هوش مصنوعی امکان‌پذیر نیست. در حال حاضر به صورت روزانه ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار نفر در بازار معامله می‌کنند که در روزهای اوج، تعداد معامله‌گران به ۷۰۰ هزار نفر می‌رسد. همچنین تعداد معاملات نیز دو میلیون معامله روزانه است.»

چندی پیش هم سارا بوربور، رئیس مرکز فناوری اطلاعات، ارتباطات و امنیت فضای مجازی سازمان برنامه و بودجه کشور در نشستی گفته بود: «چنانچه مجموعه‌ای از داده‌ها را داشته باشیم، می‌توانیم با شناخت الگوی روابط بین آنان، برای پیش‌بینی آینده از آنان بهره ببریم. فرض کنید می‌خواهیم میزان تورم را پیش‌بینی کنیم برای این کار باید یک سری عوامل تاثیرگذار و اطلاعات را به هوش مصنوعی بدهیم تا این هوش تورم آینده را پیش‌بینی کند.»

در این میان کارشناسان بانکی نیز بر ضرورت بهره‌گیری از ابزارهای هوش مصنوعی برای جلوگیری از انواع تقلب‌ها و موارد مرتبط با پولشویی هستند.

منبع: تجارت‌نیوز